FUNDACJA RODZINNA – sposób na wielopokoleniową sukcesję rodzinnego biznesu

Nieco ponad rok temu, w dniu 22 maja 2023 r. w życie weszły przepisy ustawy z dnia 26 stycznia 2023 r. o fundacji rodzinnej (Dz. U. 2023 poz. 326; dalej jako: Ustawa), wprowadzające do polskiego porządku prawnego nową instytucję – fundację rodzinną. Uchwalenie ww. ustawy niewątpliwie stanowiło odpowiedź polskiego Prawodawcy na zapotrzebowanie przedsiębiorców na instrument prawny, który pozwoli im na wielopokoleniową sukcesję rodzinnego biznesu, zabezpieczając należycie interes założyciela firmy. Warto bowiem dodać, że jakkolwiek w polskim systemie prawnym jest to novum, instytucja ta znana była wcześniej wielu przedsiębiorcom, który korzystali z tejże formy prowadzenia biznesu w oparciu o zagraniczne ustawodawstwa.

Powyższe potwierdza treść uzasadnienia projektu Ustawy, z którego wyczytać można, że celem regulacji było stworzenie narzędzia prawnego zapewniającego stabilność prowadzenia biznesu rodzinnego, które usprawni proces sukcesji pokoleniowej, zagwarantuje kontynuację działalności biznesowej fundatora, umożliwi zabezpieczenie oraz gromadzenie rodzinnego majątku, a tym samym zapobiegać będzie jego rozproszeniu (vide: str. 3-6 uzasadnienia projektu Ustawy).

Mając na uwadze liczbę fundacji rodzinnych powstałych na przestrzeni ostatnich miesięcy oraz niemalejące zainteresowanie, jakim forma ta cieszy się wśród przedsiębiorców, należy uznać, że instytucja ta dobrze przyjęła się w polskich realiach prawnych. Swoją popularność fundacja rodzinna zawdzięcza szeregowi wpisanych w jej istotę zalet oraz korzyści – dotyczących zarówno osoby fundatora, jak i beneficjentów fundacji.

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA FUNDACJI RODZINNEJ

Chcąc jak najprościej wyjaśnić, czym jest fundacja rodzinna, należy przede wszystkim wskazać, że jest to odrębny oraz niezależny podmiot prawny, który z chwilą wpisu do stosownego rejestru zyskuje osobowość prawną, tj. zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnych. Sama konstrukcja fundacji rodzinnej łączy w sobie elementy charakterystyczne dla klasycznej fundacji oraz spółek kapitałowych.

Analogicznie jak w przypadku standardowej fundacji, uregulowanej ustawą z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 166), kluczową rolę w procesie tworzenia fundacji rodzinnej odgrywa fundator. Zgodnie z przepisami Ustawy, fundatorem fundacji rodzinnej może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, która złożyła oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej w akcie założycielskim albo w testamencie, przy czym Ustawa dopuszcza możliwość powołania fundacji rodzinnej przez kilku fundatorów (możliwość ta nie dotyczy fundacji rodzinnych ustanawianych w testamencie). To właśnie fundator odpowiada za złożenie oświadczenia o ustanowieniu fundacji rodzinnej oraz nadanie statutu, a także za wniesienie mienia na pokrycie funduszu założycielskiego. Co ważne, fundator określa również cel, jaki ma realizować fundacja rodzinna, decyduje o strukturze organizacyjnej fundacji oraz składzie osobowym jej organów, a przy tym wskazuje beneficjentów fundacji i zakres przysługujących im świadczeń.

W kwestii zaś beneficjentów, art. 30 Ustawy przewiduje, że może nim zostać każda osoba fizyczna, organizacja pozarządowa prowadząca działalność pożytku publicznego, a nawet sam fundator. Co ciekawe, wbrew nazwie Ustawy, beneficjentem fundacji rodzinnej nie musi być członek rodziny fundatora – może to być osoba niespokrewniona, choć opcja ta jest mniej korzystna z perspektywy prawa podatkowego.

Jeśli zaś mowa o podobieństwie fundacji rodzinnej do spółek kapitałowych – oba te podmioty działają poprzez swoje organy. W przypadku fundacji rodzinnej są to: zarząd, rada nadzorcza oraz zgromadzenie beneficjentów. Cechą odróżniającą fundację rodzinną od spółki jest jednak okoliczność, że fundator oraz beneficjenci – inaczej niż wspólnicy spółki – nie mogą zbyć swoich praw i obowiązków, co wynika z art. 13 ust. 1 oraz art. 39 ust. 1 Ustawy. Fundacja rodzinna nie jest zatem najlepszym rozwiązaniem dla osób, którym nie zależy na utrzymaniu biznesu w rękach rodziny i które chcą mieć możliwość swobodnego rozporządzania swoimi uprawnieniami.

ZALETY FUNDACJI RODZINNEJ

Realny wpływ fundatora na proces sukcesji pokoleniowej rodzinnego przedsiębiorstwa. W odróżnieniu bowiem od dziedziczenia, fundacja rodzinna może się rozciągać również na przyszłe pokolenia, a nie jedynie na spadkobierców fundatora. Nadto, jako że rolą fundatora jest ustalenie statutu, określenie struktury organizacyjnej fundacji oraz wybór składu osobowego jej organów, fundator posiada bardzo duży stopień decyzyjności w kwestii modelowego działania fundacji, a co za tym idzie determinuje on przyszłość rodzinnego biznesu. Dodatkowo, fundator sam może zasiadać w organie fundacji i aktywnie partycypować w bieżącym zarządzaniu fundacją, a przy tym może zostać beneficjentem fundacji i przyznać sobie uprawnienie do otrzymywania określonych świadczeń od fundacji.
Ochrona przed rozproszeniem rodzinnego majątku, jak to ma często miejsce wskutek spadkobrania. Zamiast dzielić swój dorobek pomiędzy spadkobierców, spadkodawca może go przekazać fundacji rodzinnej, która będzie mogła dziedziczyć, pod warunkiem że zostanie wpisana do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu. Należy się jednak liczyć z tym, że w pewnych sytuacjach, wynikających z przepisów kodeksu cywilnego, fundacja rodzinna może być zobowiązana do wypłaty zachowku na rzecz krewnych spadkodawcy, którzy nie uzyskali odpowiedniego przysporzenia w ramach dziedziczenia.
Rozgraniczenie zarządzania rodzinną firmą oraz roli beneficjenta. Fundator może dokonać wyboru, których krewnych (bądź osoby niespokrewnione) powołać w skład organów fundacji, a którym przyznać status beneficjenta. W ten sposób fundator nie musi się obawiać, że po jego śmierci przedsiębiorstwo trafi w ręce spadkobierców, którzy nie będą zainteresowani jego prowadzeniem i doprowadzą do jak najszybszego zbycia przysługujących im uprawnień. Mimo braku powołania do organu oraz braku powierzenia kompetencji zarządczych, w dalszym ciągu fundator może przyznać wybranym osobom (beneficjentom) liczne korzyści w postaci świadczeń pieniężnych lub rzeczowych.
Swoboda fundatora w określeniu kręgu beneficjentów fundacji oraz zakresu przysługujących im świadczeń. Fundacja rodzinna może realizować różne cele, służące potrzebom rodziny. Oprócz przekazywania beneficjentom świadczeń pieniężnych bądź rzeczowych, statut fundacji może przewidywać obowiązek realizacji przez fundację na rzecz beneficjentów innych świadczeń, takich jak choćby edukacja najmłodszych członków rodziny, finansowanie kosztów utrzymania lub leczenia bliskich, wsparcie finansowe na wypadek nieszczęśliwych zdarzeń losowych. Warto przy tym podkreślić, że zobowiązanie fundacji do ww. świadczeń może nastąpić z zastrzeżeniem warunku (np. ukończenie studiów przez beneficjenta) lub terminu (np. osiągnięcie pełnoletności przez beneficjenta).
Wyłączenie odpowiedzialności fundatora za zobowiązania fundacji, wynikające z art. 16 Ustawy. Przy czym z drugiej strony Ustawa przewiduje, że w pewnych sytuacjach fundacja rodzinna może odpowiadać solidarnie z fundatorem za niektóre jego zobowiązania. Art. 8 ust. 1 i 2 Ustawy stanowią bowiem, że fundacja rodzinna odpowiadać ma za zobowiązania fundatora z tytułu obowiązku alimentacyjnego powstałe przed ustanowieniem fundacji (odpowiedzialność solidarna) bądź po jej ustanowieniu. Odpowiedzialność ta ogranicza się do wartości mienia wniesionego przez fundatora na poczet funduszu założycielskiego.
Preferencyjne zasady opodatkowania. Zdaniem wielu jest to największa zaleta fundacji rodzinnej. Fundacja rodzinna jest podmiotowo zwolniona z podatku dochodowego od osób prawnych. W przypadku tej formy prowadzenia biznesu, obowiązek zapłaty podatku CIT w stawce 15% powstanie w chwili wypłaty świadczenia beneficjentom (lub przy rozwiązaniu fundacji). Co więcej, beneficjenci należący do najbliższej rodziny fundatora objęci są zwolnieniem z podatku PIT z tytułu wypłaconych świadczeń (tzw. grupa zerowa). Dla pozostałych beneficjentów przepisy przewidują obowiązek zapłaty podatku PIT w stawce 10 % i 15%. W związku z ww. korzystnymi zasadami opodatkowania, fundacje rodzinna stanowi bardzo efektywne narzędzie do gromadzenia kapitału i zwielokrotniania go dla przyszłych pokoleń.

WADY FUNDACJI RODZINNEJ

Wysoka minimalna kwota funduszu założycielskiego. Z treści art. 17 Ustawy wyczytać bowiem można, że fundator zobowiązany jest wnieść do fundacji rodzinnej mienie na pokrycie funduszu założycielskiego o wartości określonej w statucie, nie niższej niż 100 000 zł.
Ograniczony zakres dopuszczalnej działalności gospodarczej. W świetle art. 5 ust. 1 Ustawy, fundacja rodzinna może wykonywać działalność gospodarczą tylko w zakresie wskazanym w tym przepisie, tj. przykładowo w zakresie: 1) zbywania mienia, o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia; 2) najmu, dzierżawy lub udostępniania mienia do korzystania na innej podstawie; 3) przystępowania do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, mających swoją siedzibę w kraju albo za granicą, a także uczestnictwa w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach oraz podmiotach; 4) udzielania pożyczek: a) spółkom kapitałowym, w których fundacja rodzinna posiada udziały albo akcje; b) spółkom osobowym, w których fundacja rodzinna uczestniczy jako wspólnik; c) beneficjentom.
Uzależnienie spełnienia świadczeń na rzecz beneficjentów od wypłacalności fundacji rodzinnej. W art. 36 Ustawy Prawodawca przewidział, że spełnienie świadczenia na rzecz beneficjenta fundacji rodzinnej nie może zagrażać wypłacalności fundacji rodzinnej wobec jej wierzycieli niebędących beneficjentami fundacji rodzinnej i każdorazowo jest uzależnione od bieżącej sytuacji finansowej fundacji rodzinnej. W razie zaś zagrożenia niewypłacalnością, świadczenie na rzecz beneficjenta winno ulec wstrzymaniu. Co warte podkreślenia, przez wypłacalność ustawodawca nakazuje rozumieć zdolność fundacji rodzinnej do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, bez opóźnień przekraczających okres 3 miesięcy.
Odpowiedzialność członków zarządu, członków rady nadzorczej oraz likwidatorów wobec fundacji rodzinnej. Dotyczy ona szkód wyrządzonych działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami statutu, przy czym podlega ona wyłączeniu w sytuacji, gdy osobom tym nie można przypisać winy.

PODSUMOWANIE

Zestawiając wszystkie ww. zalety fundacji rodzinnej z jej wadami, nie można oprzeć się wrażeniu, że instytucja ta stanowi atrakcyjną formę prowadzenia rodzinnego biznesu na przestrzeni pokoleń. Stąd też, chcąc w sposób zaplanowany zainicjować wielopokoleniową sukcesję rodzinnego przedsiębiorstwa, warto rozważyć skorzystanie właśnie z tego instrumentu prawnego.

Decydując się na założenie fundacji rodzinnej, rekomendujemy jednak, aby podejść do tego tematu w sposób przemyślany oraz profesjonalny. Jakkolwiek bowiem od strony formalnej procedura utworzenia takiej fundacji jawi się jako nieskomplikowana, sporym wyzwaniem może się okazać odpowiednie zaprojektowanie struktury organizacyjnej fundacji, wyznaczenie osób zasiadających w składzie organów, a także ustalenie listy beneficjentów oraz zasad przyznawania im świadczeń – tak aby odpowiednio wyważyć interesy fundatora oraz beneficjentów.

Artykułu aplikantki radcowskiej Klaudii Rybak.